Πιστεύω ότι η εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου στηρίζεται στις μετακινήσεις των πληθυσμών, στους διερχόμενους. Περνάω κι αφήνω πίσω μια γρατζουνιά. Μετά κάποιος βλέπει ότι δεν είναι μια τυχαία γρατζουνιά, είναι ένα ίχνος ή μια μολυβιά.
Οσοι επιλέγουν (κι όσοι τους επιτρέπεται) να επενδύσουν τον περιορισμένο χρόνο του περιπάτου τους στον χώρο του πάρκου του ΚΠΙΣΝ σίγουρα θα έχουν συναντηθεί με κάποιες αδρές, αέρινες φιγούρες που βρίσκονται διάσπαρτες στις αλέες και που, όταν ο άνεμος δυναμώνει, δονούνται και ηχούν. Είναι οι «Διερχόμενοι», το διαρκώς εξελισσόμενο έργο του Γιώργου Ξένου, ενός από τους σημαντικότερους εν ζωή Ελληνες εικαστικούς.
Η πορεία του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό είναι μακρόχρονη και λαμπρή. Χαρακτηρίζεται, δε, από αισθητική και ιδεολογική συνέπεια, αλλά και από την απόλυτη ελευθερία ενός παιδιού που παίζει με τα πάντα. Οι εμπειρίες, οι συναντήσεις, τα ταξίδια, αλλά κυρίως η σκέψη του, τον καθιστούν ιδιαίτερα ασυνήθιστο και συναρπαστικό συνομιλητή.
Γεννημένος το 1953 στην Αθήνα, από το 1976 έως το 1982 σπούδασε στην «École National Supérieure des Beaux arts - Section des Arts Plastiques» στο Παρίσι και εργάστηκε, εξέθεσε και έζησε τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό (Γερμανία). Πριν από λίγο καιρό, είχε την ευγένεια να μας δεχτεί στο εργαστήριό του, εδώ στην Αθήνα.
● Εξ όσων γνωρίζω υπήρξατε καλός μαθητής όταν ήσασταν μικρός.
Είναι αλήθεια αυτό. Παρακολουθούσα το μάθημα, είχα αντίληψη, μάθαινα. Αλλά με τον δικό μου τρόπο. Δεν μπορούσα, ωστόσο, να ανεχτώ ότι έπρεπε να αποστηθίζω. Μάθαινα αυτά που με ενδιέφεραν. Μπορεί να ήμουν αμελής, αλλά ήμουν καλός μαθητής. Αυτό το χρωστάω σε έναν πολύ σημαντικό δάσκαλο και σπουδαίο εκπαιδευτικό, τον Μάρκο Τσούρη. Είναι ο άνθρωπος που με έμαθε να διαχειρίζομαι τη φαντασία μου. Και όχι μόνο σε μένα – σε όλους τους μαθητές του.
● Είναι αλήθεια πως από μικρό παιδί το σκάγατε από το σπίτι, διανυκτερεύατε σε γιαπιά και σας έβρισκε η αστυνομία;
Με γοήτευαν πάντοτε οι άνθρωποι που ήταν σε συνεχή μετακίνηση, οι οδοιπόροι. Με γοήτευε γιατί έφευγαν από εδώ και πήγαιναν κάπου αλλού, σε κάποιο συγκεκριμένο ή μη συγκεκριμένο προορισμό. Στο διάβα σου έχεις να δεις και να ακούσεις. Το τι είδους επεξεργασία κάνεις μετά στην πληροφορία, είναι άλλη υπόθεση.
● Από εκεί ξεκίνησαν και οι «Διερχόμενοι»;
Εντελώς! Πάντα η σκέψη μου ήταν στο να πηγαίνω να βρίσκω καινούργια πράγματα. Από 11-12 χρόνων έκανα κοπάνες από το σχολείο και πήγαινα στο μουσείο να δω τα αγάλματα και στο κακουργιοδικείο της Σανταρόζα να παρακολουθήσω δίκες.
Το ζήτημα της μετακίνησης είναι από τα πολύ βασικά μου στοιχεία. Πιστεύω ότι η εξέλιξη του πολιτισμού του ανθρώπου στηρίζεται στις μετακινήσεις των πληθυσμών, στους διερχόμενους. Περνάω κι αφήνω πίσω μια γρατζουνιά. Μετά κάποιος βλέπει ότι δεν είναι μια τυχαία γρατζουνιά, είναι ένα ίχνος ή μια μολυβιά. Είναι συγκεκριμένο. Κάποιος το έκανε. Εκείνη είναι η στιγμή που αρχίζει η επικοινωνία.
● Πρέπει η δαιμονοποίηση του προσφυγικού ζητήματος να είναι εξαιρετικά τραυματική για έναν καλλιτέχνη που τον ενδιαφέρει αυτό το θέμα.
Βέβαια. Πριν από πέντε χρόνια στη Μυτιλήνη έκανα την έκθεση «Διαπλέοντες», με θέμα όλη αυτή την ιστορία της μετακίνησης των πληθυσμών. Οταν τελείωσε η έκθεση, έζησα εκεί ένα διάστημα παρακολουθώντας καθημερινά όλα τα συμβάντα.
Μπήκα σε σκάφος για να βρούμε ναυαγούς και ακούγαμε μέσα στο σκοτάδι φωνές απόγνωσης και θανάτου. Γνώρισα άτομα που έφευγαν με 8 και 9 Μποφόρ για να πάνε να κάνουν διάσωση, ανθρώπους με ψυχή. Αυτό είναι ένα από τα τελευταία συμβάντα που με στιγμάτισαν. Θεωρώ ότι ο άνθρωπος πρέπει να αγωνίζεται για την ελευθερία του πάση θυσία. Οι ήρωες δεν είναι μόνο επώνυμοι. Είναι και κάποιοι ανώνυμοι που έχουν κάνει πολύ μεγάλες προσπάθειες για να είναι ο κόσμος καλύτερος.
Πιστεύω ότι ζούμε μία από τις πιο σημαντικές περιόδους του πολιτισμού του ανθρώπου. Είναι μια στιγμή που αλλάζουμε εποχή. Και όταν συμβαίνει αυτό, η ανθρωπότητα κυριαρχείται από ένα βαβελικό σύνδρομο, με την έννοια της ασυνεννοησίας και των διεκδικήσεων. Αυτό έχει τραγικά αποτελέσματα. Από την άλλη, δεν γίνεται να αλλάξεις κάτι δίχως να συμβούν τραγικά γεγονότα.
● Μιλάμε για εποχή της εικόνας. Για έναν εικαστικό, φαντάζομαι ότι αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα εποχή.
Είμαστε στην εποχή της κυριαρχίας της εικόνας. Πρόκειται για την πληροφορία που τρέχει με τη μεγαλύτερη ταχύτητα. Μία εικόνα, χίλιες λέξεις. Νομίζω ότι οι άνθρωποι που διαχειρίζονται την εικόνα έχουν μεγάλη ευθύνη. Δεν επιτρέπεται να το κάνουν χωρίς σκέψη. Οι καλλιτέχνες είναι αυτοί που φτιάχνουν το καινούργιο μοντέλο.
● Να επανέλθω στους «Διερχόμενους». Φαίνεται ότι είναι ένα σχέδιο διαρκώς εν εξελίξει. Το θυμάμαι στο Επιγραφικό Μουσείο, κατόπιν στους Δελφούς. Και τώρα;
Δελφούς, Μυτιλήνη, στην παράσταση «Ο λόγος του Κολοκοτρώνη» στη Μικρή Επίδαυρο και στην Αθήνα στο Θέατρο Επί Κολωνώ, στο Ναύπλιο στην πλατεία Φιλελλήνων. Αυτό που μου άρεσε πολύ είναι η διαλεκτική που ανέπτυσσε το έργο με τους διερχόμενους.
«Διερχόμενοι». Πολύπτυχο εικαστικό έργο του ίδιου, εν εξελίξει έως και σήμεραΦΩΤ.: ΣΟΦΙΑ ΜΑΝΩΛΗ
● Με τους με σάρκα και οστά διερχόμενους.
Ο ένας έμπαινε μέσα στον άλλον! Ο θεατής έπαιρνε το περίγραμμα επάνω του και το περίγραμμα έπαιρνε το σώμα. Η βασική μου σκέψη ήταν η παρουσία απουσίας και η απουσία παρουσίας. Το ίδιο συμβαίνει και τώρα στο ΚΠΙΣΝ, όπου ήρθε η στιγμή να είναι όλοι μαζί, με όλη τους τη δύναμη και την πορεία. Είναι εξαιρετικό.
Βέβαια η εγκατάσταση στους Δελφούς ήταν το πιο συγκλονιστικό που έχω ζήσει. Οχι ότι εδώ δεν έζησα συγκλονιστικές στιγμές. Αλλά το να μπεις μέσα σε έναν τόσο ιερό χώρο... Οι Δελφοί ήταν το σημείο όπου κατέφταναν άνθρωποι από όλο τον τότε γνωστό αρχαίο κόσμο για να πάρουν πληροφορία και να την επεξεργαστούν. Θεωρώ πολύ σημαντικό το ότι δίνονταν λύσεις. Δεν γινόταν τίποτα μαγικά. Σε πληροφορία βασίζονταν οι χρησμοί.
● Τι αφήνουν πίσω τους οι «Διερχόμενοι» αφού διέλθουν από ένα σημείο;
Εχω δει ανθρώπους να συγκινούνται γιατί υπάρχει αυτό: ένα ζωγραφισμένο πράγμα στο κενό. Αυτή ήταν και η έννοια, να ζωγραφίσω στον αέρα. Ζωγραφική. Επίσης σημαντικό ρόλο παίζει το πώς θα εγγραφεί η εικόνα στον εγκέφαλο. Αυτό μένει στη μνήμη και το κουβαλάς.
ΦΩΤ.: ΣΟΦΙΑ ΜΑΝΩΛΗ
● Ο καλλιτέχνης κινείται ανάμεσα σε δύο άκρα. Από τη μία, έχει πολύ μεγάλη ευθύνη προς την ανθρωπότητα. Μπορεί η Τέχνη του να είναι εξαιρετικά επιδραστική για τον άνθρωπο που εκτίθεται σε αυτή. Από την άλλη, η Τέχνη για τον καλλιτέχνη είναι και ένα παιχνίδι. Κι εσείς τα συνδυάζεται αυτά.
Το παιχνίδι δεν έχει κανόνες. Εχει την ελευθερία να βάζει σε διαδικασία τη σκέψη σου σε πολύ ακραίες κατευθύνσεις. Ακόμα και για το σχολείο: δεν πίστευα ποτέ στο είδος των σχολείων όπως λειτουργούν. Πιστεύω ότι το σχολείο θα έπρεπε να βασίζεται στο παιχνίδι.
● Και η Τέχνη λοιπόν, με όλη της την ευθύνη, βασίζεται στο παιχνίδι;
Βέβαια. Ενα παιχνίδι όπου όμως είναι πολύ σοβαρά τα πράγματα. Εάν δεν είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για τον καλλιτέχνη, νομίζω ότι θα πρέπει να κάνει κάτι άλλο. Δεν μπορείς να είσαι αφελής. Δεν κάνουμε απλώς ωραία πράγματα. Ενα έργο, το οποίο δεν έχει σημαντικούς λόγους να υπάρχει, μπορεί να κάνει πάρα πολύ κακό. Αλλο αφαίρεση και άλλο αφηρημένος. Τα πράγματα δεν είναι αστεία.
● Κάνετε πάρα πολλά πράγματα και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Με ποιον τρόπο; Δουλεύετε με παραγγελία;
Εγώ φτιάχνω το έργο. Δεν επηρεάζομαι. Αυτή είναι η καθημερινότητά μου. Να προλάβω να κάνω τις καταγραφές. Να κάνω το απαύγασμα της πληροφορίας που δέχομαι καθημερινά. Βέβαια, πάντα με ενδιαφέρει ο άνθρωπος. Ενα έργο κάνουμε βασικά, σε κεφάλαια. Και κάθε φορά αυτό εμπλουτίζεται με καινούργιες πληροφορίες, με συγκρίσεις, δοκιμές, μουσική-εικόνα, εικόνα-μουσική. Εγώ είμαι της εικόνας, αλλά με βοηθάει η σκέψη ότι το ένα είναι παρτιτούρα του άλλου.
● Αυτή είναι η ευθύνη του καλλιτέχνη τελικά; Η καταγραφή;
Είναι να αφήσει το ίχνος του, να αφήσει ίσκιο. Η πορεία του ανθρώπου είναι αυτό που βρίσκεται στα μουσεία, είναι ο ίσκιος του ανθρώπου. Από εκεί παίρνουμε πληροφορία, εκεί βλέπουμε το επίπεδο παραμόρφωσης στο πέρασμα του χρόνου. Κάτι βασικό στους καλλιτέχνες είναι να μη μιμείσαι την παραμόρφωση του άλλου. Να βλέπεις με τον δικό σου φακό. Είναι δύσκολο αυτό βέβαια, γιατί πολλά είναι αυτά που θα σε γοητεύσουν.
● Στη δική σας ζωή, ποιοι άφησαν πιο έντονη σκιά, πιο έντονο ίχνος;
Εχω συναντήσει πολύ σημαντικούς ανθρώπους στο πέρασμά μου και στις διαδρομές εντός και εκτός της χώρας. Σημαντική ήταν η γνωριμία με τον Φράνσις Μπέικον στο Λονδίνο – ήταν εξαιρετική στιγμή. Δεν γνώρισα ανθρώπους τέτοιου επιπέδου που να μην είναι απλοί. Γιατί πρέπει να είσαι έτσι για να φτάσεις τόσο ψηλά. Ο Βλάσης Κανιάρης ήταν ένας από αυτούς. Κάναμε παρέα πολλά χρόνια, και στο εργαστήριό του τον βοηθούσα, συζητούσαμε ώρες ατελείωτες, ταξιδεύαμε μαζί. Θεωρώ ότι ήταν από τις πολύ σημαντικές στιγμές η συνάντησή μας.
● Πώς επιλέξατε τελικά την Ελλάδα ως τόπο διαμονής;
Στην Ελλάδα αισθάνομαι ελεύθερος γιατί... τώρα θα σας πω κάτι που είναι λίγο εγωιστικό, αλλά... τα βουνά είναι δικά μου! Πάω στην Πεντέλη και είναι δικό μου το βουνό. Ενώ οι Αλπεις δεν ήταν δικές μου. Εξαιρετικά τοπία, εξαιρετικοί άνθρωποι, αλλά δεν ήταν δικά μου. Οχι ότι στο Παρίσι και έξω δεν δούλεψα και δεν εργάστηκα με μανία. Αλλά στην Ελλάδα κάτι γίνεται. Ισως το οικείο περιβάλλον; Μπορεί. Μπορεί να έχω κάνει και λάθη, αλλά μου αρέσουν τα λάθη. Η Ελλάδα είναι για μένα όλα! Ακόμα και τα κύματα όταν τα ακούς στα ελληνικά μιλάνε. Σαν να σου ψιθυρίζουν. Ενώ ο Ατλαντικός ήταν πολύ βίαιος όσες φορές τον είδα.
● Καθώς τώρα βρισκόμαστε στο εργαστήριό σας, πάνω σε τι δουλεύετε;
Είναι μια τετράπτυχη ζωγραφική εγκατάσταση. Είναι στο τελείωμά της, τώρα αρχίζω την ενορχήστρωση. Με ενδιαφέρει να συνυπάρχουν εικόνα και μουσική. Πάντα υπάρχει ήχος, ακόμα κι αν δεν τον ακούμε, υπάρχει. Οι «Διερχόμενοι» είναι και αιολικές άρπες, όταν φυσάει ηχούν και κινούνται.
● Εχει όνομα;
Ναι. Είναι η πρώτη φορά που το λέω, ακόμα δεν έχει δημοσιευτεί. «Στο Οριο» - έτσι λέγεται. Είναι η στιγμή που αποφασίζεις να μεταβείς κάπου αλλού, και σε άλλη διάσταση ακόμα. Είναι το σημείο της απόφασης. Στιγμές περισυλλογής και μεγάλης προσοχής – γιατί η μετάβαση δεν γίνεται έτσι απλά. Είναι άγρια. Εχει μεγάλες δοκιμασίες το πέρασμα.
ΦΩΤ.: ΣΟΦΙΑ ΜΑΝΩΛΗ
● Είναι η «Μεγάλη Βαριά Απόφαση» που λέει ο Μπετόβεν στο τελευταίο κουαρτέτο;
Δεν είναι τυχαίο. Λέει ο Νίκος Καρούζος στο τελευταίο ποίημά του πριν πεθάνει: «Στον ουρανό οι δυνατότητες είναι μόνο συναρπαστικές». Είχαμε την τύχη ο ρωμαλέος αυτός ποιητής, και στον θάνατό του ακόμη, να πάει, να δει και να γυρίσει να μας το πει. Το έγραψε και έφυγε. Με τον Νίκο ήμασταν πάρα πολύ φίλοι. Εχουμε ζήσει εξαιρετικές στιγμές. Ο Νίκος ήταν ένας από τους μέντορές μου. Τον παρακολουθούσα, τον αφουγκραζόμουν στα στέκια.
Πήγαινα στη «Λυκόβρυση» όπου ήταν όλοι οι ποιητές και οι διανοούμενοι, καθόμουν σε ένα τραπέζι παράμερα και, από τα λεγόμενα του Νίκου, τον ξεχώρισα. Μετά από χρόνια γίναμε και φίλοι. Ακούγαμε μουσικές, γράφαμε, κάναμε εξαιρετικές συζητήσεις, ερχόταν στο εργαστήριο και ζωγράφιζε με τα υλικά μου, έφτιαχνε ποιήματα. Μυθικό ήταν αυτό.
● Η Τέχνη έχει ανοίξει όσο δεν λέγεται: καινούργιες τεχνολογίες, βίντεο, εγκαταστάσεις, περφόρμανς. Υπάρχει ωστόσο η ζωγραφική πάντα πίσω από όλα;
Πάντα, ναι. Νομίζω ότι η γραφίδα δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει. Ενα μείον της τεχνολογίας είναι ότι εξαρτάται από τον ηλεκτρισμό – είναι πρίζες. Κάποια στιγμή μπορεί να μην έχεις ρεύμα. Οπότε δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Γράφεις.
*Δημοσιογράφος, σκηνοθέτης και μεταφραστής
Σχόλια