Πώς ήταν η παλιά Αθήνα; Οι στάνες στο Κολωνάκι, τα αρχοντικά της Πανεπιστημίου, τα χωράφια στα Πατήσια. Πώς ήταν η Αθήνα το 19ο αιώνα; Η εικόνα μιας άλλης πόλης που μετατράπηκε στη σημερινή ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.
Δύο καθηγητές μέσης εκπαίδευσης, με μακρά θητεία σχεδόν 40 χρόνων στο δημόσιο σχολείο, βούτηξαν για οκτώ χρόνια σε υπόγεια βιβλιοθηκών και σε σκονισμένα, κιτρινισμένα αρχεία αθηναϊκών λεσχών για να σκιαγραφήσουν την παλιά Αθήνα του 19ου αιώνα. Το iefimerida.gr τους συνάντησε για να απαντήσουν σε όλες μας τις απορίες.
Πώς μετατράπηκε η Αθήνα από μια μικρή αγροτική κωμόπολη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που ήταν το 1830, σε μια πρωτεύουσα ενός νεοσύστατου ευρωπαϊκού κράτους; Πώς ήταν οι γνωστές, πολυπληθείς περιοχές του Κέντρου και των προαστίων στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα; Πώς ήταν η οδός Πειραιώς που ήταν η βασική είσοδος της πόλης από το μικρό λιμάνι στο ψαροχώρι του Πειραιά; Πού βρίσκονταν τα νεοκλασικά αρχοντικά των πλούσιων και πού συνωστίζονταν σε παράγκες οι φτωχοί Αθηναίοι; Ποια περιοχή της Αθήνας εξαφανίστηκε για να αναδυθούν τα αρχαία; Πότε φτιάχτηκε ο σιδηρόδρομος;
Πού συνέβαιναν τα πιο πολλά τροχαία ατυχήματα με άμαξες; Πού ήταν το αρχοντικό του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, το οποίο φυλούσαν νύχτα μέρα οπλισμένοι Μανιάτες, και πού στήνονταν οι σκηνές για τους καλεσμένους του από τη Μάνη, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται ένα design διεθνές ξενοδοχείο; Ποια ήταν η πιο κακόφημη συνοικία και γιατί είχε γίνει γκέτο για τους μάγκες; Σε ποιο δρόμο που σήμερα υπάρχουν μπουτίκ και fast fashion καταστήματα υπήρχαν τα λεγόμενα πορνοζυθοπολεία που συνδύαζαν μπύρα και πληρωμένο έρωτα;
Αυτά και άλλα πολλά ενδιαφέροντα αποκαλύπτει το απολαυστικό βιβλίο των καθηγητών μέσης εκπαίδευσης Θανάση Γιοχάλα και Ζωής Βαΐου «Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του Τύπου» που κυκλοφόρησε πριν μερικούς μήνες από τις εκδόσεις Εστία. Διαβάσαμε το βιβλίο και συνομιλήσαμε με τους δύο συγγραφείς του.
Η Αθήνα του 1861 - Φωτογραφία: Ευγενική παραχώρηση της Alpha Bank.
Μια περιήγηση στην Αθήνα του 1850-1900 μέσω των εφημερίδων της εποχής
Ο Θανάσης Γιοχάλας, φιλόλογος στο επάγγελμα, καθηγητής στο δημόσιο Λύκειο του Υμηττού, συνέγραψε μετά από μεγάλη έρευνα μαζί με την ιστορικό και καθηγήτρια Τόνια Καφετζάκη ένα σπουδαίο βιβλίο, το «Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία» (2012, εκδ. Εστία) που δρόμο-δρόμο και συνοικία-συνοικία χαρτογραφούσε τα εμβληματικά κτίρια της πόλης μέσα από τις αναφορές γι αυτά στην λογοτεχνία και την Ιστορία.
Το βιβλίο έγινε εκδοτικό φαινόμενο, χρησιμοποιήθηκε μάλιστα ως σύγγραμμα σε ένα μάθημα επιλογής του Παντείου Πανεπιστημίου από την Πέπη Ρηγοπούλου. Λίγα χρόνια μετά ο Θανάσης Γιοχάλας, αυτή τη φορά μαζί με τη σύζυγό του, επίσης φιλόλογο και καθηγήτρια στο γυμνάσιο Υμηττού, έγραψαν δύο βιβλία για την παλιά Αθήνα: το «Ο Κίτσος ο λεβέντης και άλλες αγγελίες» (2016) και το ««Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του Τύπου» (και τα δύο εκδ. Εστία).
Κοπάδια στην Πλάκα και στο Κολωνάκι
Το ζευγάρι, στον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο που του άφηναν τα μαθήματα, έκανε μια κοπιώδη αλλά διασκεδαστική έρευνα σε δημόσιες βιβλιοθήκες και στα αρχεία λεσχών όπως ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, αλιεύοντας σε εφημερίδες της εποχής για το πρώτο βιβλίο χαρακτηριστικές, παράξενες και αστείες αγγελίες όλων των ειδών και για το δεύτερο βιβλίο ενδιαφέρουσες ειδήσεις και παλιά δημοσιεύματα που θα τους βοηθούσαν να χαρτογραφήσουν την παλιά Αθήνα, καταγράφοντας τις συνήθειες, την ατμόσφαιρα και την ταυτότητά μιας πόλης που μόλις γεννιόταν.
«Το βιβλίο αυτό είναι προϊόν μεγάλης έρευνας. Περίπου οκτώ χρόνια αναζητούσαμε με τη σύζυγό μου παλιά δημοσιεύματα σε εφημερίδες της εποχής. Δουλεύαμε και οι δύο, πηγαίναμε στις βιβλιοθήκες μαζί, στην Βιβλιοθήκη της Βουλής όπου δουλέψαμε την εφημερίδα Ακρόπολις, ένα μικρο μέρος της έρευνας έγινε στη Βιβλιοθήκη του Δήμου Αθηνών και το μεγαλύτερο κομμάτι στην Εθνική Βιβλιοθήκη όταν ήταν ακόμα στην Πανεπιστημίου. Καθόμασταν δίπλα δίπλα, διατρέχοντας τις εφημερίδες, τόμους ολόκληρους, αξιολογώντας τα δημοσιεύματα και αντιγράφαμε στο χέρι τα δημοσιεύματα, δεν τα φωτογραφίζαμε. Ψάχναμε ασυνήθιστες ειδήσεις, χιουμοριστικές, αναζητούσαμε πληροφορίες για τις περιοχές της Αθήνας που μας ενδιέφεραν.
Η πιο γοητευτική περίοδος της Αθήνας είναι ο 19ος αιώνας. Και ο 20ος αιώνας, μέχρι το 1940, έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν μας ενδιέφερε η περίοδος της Κατοχής και του Εμφυλίου, γιατί είναι τα μαύρα χρόνια, γεμάτα τραύματα, και δεν θέλαμε να καταπιαστούμε με αυτά», εξηγεί στο iefimerida.gr ο Θανάσης Γιοχάλας. Έτσι, κρατώντας, επί ολόκληρες ώρες, σχεδόν καθημερινά, χειρόγραφες σημειώσεις, κατέληξαν σε ένα πολύτιμο βιβλίο που μας προσφέρει μια απεικόνιση της Αθήνας λίγο μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους το 1928.
«Η πιο ωραία στιγμή στην έρευνα ήταν μία καλοκαιρινή ημέρα στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός, καθίσαμε στην εσωτερική αυλή του, πίσω ακριβώς από το καμένο Αττικόν -μια μεγάλη πληγή της σύγχρονης Αθήνας. Κάτω από μία λεμονιά λοιπόν στον Παρνασσό μάς έφερναν έξω στην αυλή τους τόμους με τις εφημερίδες από το αρχείο τους και τις μελετούσαμε. Με τον Θανάση, με τον οποίο είμαστε μαζί από φοιτητές, είχαμε μια πολύ δημιουργική συνεργασία χωρίς ανταγωνισμό, συμπληρώνοντας ο ένας τον άλλον.
Σκεφτόμαστε με ένα άλλο βιβλίο να συνεχίσουμε, περνώντας στον 20ό αιώνα αλλά φτάνοντας περίπου μέχρι το 1940. Η περίοδος της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου είναι ολισθηρό έδαφος ακόμα, ειδικά η μαύρη σελίδα του Εμφυλίου», επισημαίνει η Ζωή Βαϊού. Όπως εξηγούν και οι δύο, η έρευνα στον Τύπο του 19ου αιώνα ήταν ευκολότερη, διότι οι εφημερίδες είχαν μικρό σχήμα, ήταν σαν βιβλίο μεγάλου σχήματος, και αυτό βοηθούσε πολύ τους δύο συγγραφείς στη φυλλομέτρησή τους αλλά και την καταγραφή των ειδήσεων.
Πώς ήταν η Αθήνα τον 19ο αιώνα
Όταν απελευθερώθηκε η Αθήνα ήταν μια μικρή κωμόπολη, δώδεκα-δεκαπέντε χιλιάδων κατοίκων. Από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά που αρχίζει και συγκεντρώνεται κόσμος στην Αθήνα, έρχονται από τις παροικίες του εξωτερικού, από την ύπαιθρο, από τις επαρχίες, αρχίζει η πόλη να αποκτά μια ανάσα πρωτεύουσας, μας εξηγεί ο Θανάσης Γιοχάλας.
«Ήταν σαφώς μια πόλη ανισοτήτων: από τη μια υπήρχαν τα μεγαλοπρεπή αρχοντικά στην Πανεπιστημίου, τη Σταδίου, τη Βασιλίσσης Σοφίας, γύρω από τις πλατείες Συντάγματος και Ομονοίας, που αυτοί οι οποίοι τα έφτιαχναν ανταγωνίζονταν ο ένας τον άλλον σε έναν διαρκές παιχνίδι εντυπώσεων» και από την άλλη υπήρχαν τα φτωχόσπιτα του ενός δωματίου και οι παράγκες.
Το Μέγαρο Σλίμαν στην οδό Πανεπιστημίου, κατοικία του διάσημου αρχαιολόγου, που σήμερα φιλοξενεί το Νομισματικό Μουσείο Αθηνών.
Παλιά Αθήνα: Το Κολωνάκι ήταν στάνες και αποθήκες
«Το Κολωνάκι δεν υπήρχε με τη μορφή που το φανταζόμαστε. Στάνες ήταν, χωράφια και οικόπεδα που δεν είχαν ακόμα χτιστεί. Θυμάμαι μία αγγελία του Παπαρηγόπουλου, ο οποίος είχε πολλά οικόπεδα εκεί και προσπαθούσε να τα μοσχοπουλήσει με έναν πολύ ιδιότυπο τρόπο: δώριζε τρία οικόπεδά του με τον όρο να οικοδομηθούν οικήματα που θα είναι ενός επιπέδου και πάνω, ώστε να φτιαχτούν κάποιες πολύ ωραίες κατοικίες εκεί και έτσι να μπορέσει να πουλήσει τα υπόλοιπα στρέμματά του γύρω από αυτές. Στο Κολωνάκι έβλεπες τότε μόνο αποθήκες με ξυλεία και στάρι, παράγκες, στάβλους κτηνοτρόφων, χωματόδρομους».
Παντού χωματόδρομοι και επιβλητικά αρχοντικά στη λάσπη
«Το οδικό δίκτυο στην Αθήνα ήταν πρωτόγονο μέχρι και τη δημαρχεία του Μερκούρη, μέχρι την περίφημη ασφαλτόστρωση στην οδό Αιόλου που την παρακολούθησαν πάρα πολλοί Αθηναίοι, ακριβώς επειδή θεωρήθηκε πολύ σημαντικό γεγονός. Η οδός Αιόλου, από τα Χαυτεία μέχρι τον Πύργο των Ανέμων στα όρια της Ρωμαϊκής Αγοράς, ήταν ο εμπορικός δρόμος της πόλης, ο πιο σημαντικός μετά την Πανεπιστημίου όπου υπήρχαν τα μεγάλα, επιβλητικά αρχοντικά».
H oδός Πανεπιστημίου στα τέλη του 19ου αιώνα.
Μια ολόκληρη συνοικία εξαφανίστηκε για τις αρχαιολογικές ανασκαφές
«Τις ανασκαφές για τα αρχαία τις ξεκίνησε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, μετά από πολλές απαλλοτριώσεις. Ξεσήκωσαν διαμαρτυρίες. Μια ολόκληρη συνοικία στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς εξαφανίστηκε, η Βλασσαρού, ένα μέρος από το Βρυσάκι. Ήταν κυρίως φτωτοχόσπιτα, καφενεία, σε καταπατημένα οικόπεδα, αφού δεν υπήρχαν τότε νόμοι. Οι άνθρωποι ξεσπιτώθηκαν και οι αποζημιώσεις των απαλλοτριώσεων είναι μια πολύ θλιβερή ιστορία για την Αθήνα. Στην πλατεία Κάνιγγος, για παράδειγμα, όταν αποφασίστηκε να διαμορφωθεί η πλατεία απαλλοτριώθηκαν τα σπίτια που ήταν εκεί. Οι ιδιοκτήτες των κατοικιών που γκρεμίστηκαν βρέθηκαν στο δρόμο και άρχισαν να πιέζουν τη δημαρχεία για αποζημιώσεις που σε πολλές περιπτώσεις δεν πήραν ποτέ.
Σχόλια