Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ το βιβλίο του Γιάννη Παντελάκη: Los buenos antifascistas. Η ιστορία των ελλήνων εθελοντών του ισπανικού Εμφυλίου μέσα από τα άγνωστα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών.
Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΘΕΜΕΛΙΟ το βιβλίο του Γιάννη Παντελάκη: Los buenos antifascistas. Η ιστορία των ελλήνων εθελοντών του ισπανικού Εμφυλίου μέσα από τα άγνωστα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών. Πρόκειται για το δεύτερο βιβλίο του μετά το: Η χαμένη τιμή της δημοσιογραφίας. 20+1 ιστορίες κιτρινισμού, που κυκλοφόρησε το 2018 από το ΘΕΜΕΛΙΟ.
Τελευταία χρόνια του Μεσοπολέμου. Ενώ το φάντασμα του φασισμού σκεπάζει πολλές χώρες της Ευρώπης, οι Ισπανοί αντιστέκονται στα σχέδια του στρατηγού Φράνκο που απειλεί τη Δημοκρατία τους. Τότε θα συμβεί κάτι εντυπωσιακό. Πολλές χιλιάδες άνθρωποι από πενήντα τρεις χώρες πηγαίνουν στην Ισπανία για να σταθούν πλάι στους Δημοκρατικούς. Θα πολεμήσουν μαζί τους και αρκετοί θα αφήσουν τις ζωές τους στην Ιβηρική. Ανάμεσά τους και μερικές εκατοντάδες Έλληνες και Κύπριοι που θα συμμετάσχουν σε αυτό το πρωτόγνωρο ραντεβού διεθνισμού και αλληλεγγύης.
Το βιβλίο ανοίγει τα άγνωστα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών του ισπανικού Εμφυλίου. Ποιοι ήταν, τι τους οδήγησε στην Ισπανία, γιατί πολέμησαν για τη Δημοκρατία μιας ξένης χώρας, ποιες ήταν οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές τους αναφορές, πόσοι άφησαν τις ζωές τους πολεμώντας σε μια χώρα που δεν ήταν η δική τους; Η ιστορία των ελλήνων εθελοντών, των buenos antifascistas, όπως τους χαρακτήριζαν συχνά οι Ισπανοί και αποτέλεσαν σημείο αναφοράς από τον Ernest Hemingway, καταγράφεται μέσα από την αφήγηση της Anastasia Tsackos Moratalla, μιας ογδοντάχρονης γυναίκας από το Albacete, στα νοτιοανατολικά της Ισπανίας:
«Είμαι κόρη μιας Ισπανίδας και ενός έλληνα brigadista, μέλους των Brigadas Internacionales, που πολέμησε τον ισπανικό εθνικισμό. Είχαν μια συναρπαστική ζωή και θέλω να σας μιλήσω γι’ αυτήν».
Το παραπάνω αποτελεί το Δελτίο Τύπου του εκδοτικού οίκου "Θεμέλιο",που το τελευταίο διάστημα έχει αναβαθμίσει πολύ τη δουλειά του. Πρόκειται για ένα από τα δελτία Τύπου που ναι μεν είναι πολύ καλογραμμένο, αλλά και που δύσκολα καταφέρνει να αποτυπώσει την ποιότητα του νέου βιβλίου του εκλεκτού συναδέλφου Γιάννη Παντελάκη. Ενός βιβλίου, για το οποίο ο συγγραφέας, όπως εξωδίκως πληροφορηθήκαμε, έκανε πολύμηνη δημοσιογραφική δουλειά, με ένα μοναδικό τελικό αποτέλεσμα.
Το iEidiseis προδημοσιεύει τον πρόλογο του βιβλίου, ο οποίος είναι συγκλονιστικός και μας προϊδεάζει για το τι θα διαβάσουμε στις …μέσα του σελίδες.
UN GRIEGO CURIOSO»(ΕΝΑΣ ΠΕΡΙΕΡΓΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ)
ΜΕ ΛΕΝΕ Anastasia Tsackos Moratalla, όπως καταλαβαίνετε το πρώτο επώνυμό μου είναι ελληνικό. Νομίζω υπάρχουν αρκετοί με αυτό το επώνυμο στην Ελλάδα. Και το όνομα Anastasia από την Ελλάδα προέρχεται. Έτσι έλεγαν τη γιαγιά μου, τη μητέρα του πατέρα μου που ποτέ δεν γνώρισα. Η ιστορία του έλληνα πατέρα μου στην Ισπανία –και μ’ έναν τρόπο και η δική μου η ζωή– άρχισε τα πολύ δύσκολα χρόνια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Και ξεκίνησε με έναν μάλλον αστείο και σίγουρα παράδοξο τρόπο.
Το 1937, και ενώ ο εμφύλιος πόλεμος εδώ βρισκόταν σε εξέλιξη, ο πατέρας μου, που ήταν ένας από τους ξένους εθελοντές που πολεμούσαν στο πλευρό των ισπανών Δημοκρατικών, έτυχε να βρεθεί εδώ, στην plaza de Carretas – είναι η κεντρική πλατεία της πόλης του Albacete. Όπως όλοι οι ξένοι εθελοντές των Brigadas Internacionales, φόραγε τη στολή των brigadistas και τις στρατιωτικές αρβύλες που τους είχαν δώσει.
Στην πλατεία αυτή διατηρούσε ένα εργαστήριο και κατάστημα ο πατέρας της μητέρας μου, ο ισπανός παππούς μου. Λεγόταν Enrique Moratalla Ruescas. Ήταν μια οικογενειακή επιχείρηση στην οποία έφτιαχναν χειροποίητα παπούτσια, ανάμεσα σε αυτά και παπούτσια για τους αγρότες της περιοχής, κάτι σαν τις σημερινές αγροτικές γαλότσες, που χρησιμοποιούσαν για τις δουλειές τους στη γη.
Μία από εκείνες τις ημέρες που ο πατέρας μου βρισκόταν στην πόλη, πέρασε τυχαία μπροστά από αυτό το εργαστήριο του παππού. Στάθηκε στη βιτρίνα και κοίταζε στο εσωτερικό του με πολύ μεγάλη προσοχή και για αρκετή ώρα. Κάτι του έκανε μεγάλη εντύπωση σε αυτό που έβλεπε. Λίγο αργότερα πέρασε την είσοδο του εργαστηρίου, έμεινε λίγη ώρα και όταν βγήκε, είχε αγοράσει ένα ζευγάρι αγροτικές γαλότσες. Ήταν πολύ περίεργο αυτό που έκανε, ένας ξένος στρατιώτης που φόραγε στρατιωτικά άρβυλα αγόραζε γαλότσες από ένα εργαστήριο στο Albacete.
Δεν το έκανε μόνο μια φορά, και τις επόμενες ημέρες πήγαινε και αγόραζε αγροτικές γαλότσες από το εργαστήριο του παππού. Συνέβη τέσσερις-πέντε φορές, ίσως και περισσότερες. Όταν τον έβλεπαν οι σύντροφοί του brigadistas να βγαίνει από εκεί κρατώντας πάντα στα χέρια τις γαλότσες, τον ρώταγαν γιατί το κάνει, ήταν πραγματικά κάτι πολύ παράξενο. «Αφού έχεις τις στρατιωτικές αρβύλες, γιατί αγοράζεις τις γαλότσες;» Δεν τους έδινε απάντηση, απλά χαμογελούσε. Όταν αγόραζε τις γαλότσες, μετά πάντα πήγαινε και τις χάριζε σε αγρότες του Albacete! Οι ντόπιοι Ισπανοί αλλά και οι brigadistas, που τον έβλεπαν κάθε τόσο στην πλατεία να αγοράζει γαλότσες, σχολίαζαν πως είναι ένας περίεργος Έλληνας.
Ο πατέρας μου είχε έρθει στην Ισπανία εκείνα τα δύσκολα για μας χρόνια, γιατί ήταν ένας από τις πολλές χιλιάδες ξένους εθελοντές που πήραν μέρος στον Εμφύλιο. Νιώθω πολύ περήφανη γι’ αυτόν. Οι άνθρωποι σαν τον πατέρα μου έκαναν κάτι σπουδαίο, δεν νομίζω ότι η ιστορία έχει καταγράψει πολλά τέτοια παραδείγματα ηρωισμού, διεθνισμού και τόσο μεγάλης αλληλεγγύης. Χιλιάδες ξένοι από πολλές χώρες διάνυσαν χιλιάδες χιλιόμετρα για να έρθουν στην Ισπανία, να πολεμήσουν και να υπερασπιστούν τη Δημοκρατία μας, τη Δημοκρατία μιας ξένης γι’ αυτούς χώρας. Μιας χώρας που οι περισσότεροι δεν είχαν ξαναδεί ώς τότε.
Ίσως γνωρίζετε ότι το καλοκαίρι του 1936 μερικοί φασίστες ισπανοί στρατηγοί προσπάθησαν με τα όπλα να καταλάβουν την εξουσία που ώς τότε είχε η νόμιμη κυβέρνηση της χώρας, αυτή που είχαν εκλέξει οι πολίτες της Ισπανίας. Η κυβέρνηση και εκατομμύρια πολίτες αντέδρασαν και προσπάθησαν να αποτρέψουν το πραξικόπημα. Μετά από αυτά άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος. Οι στρατηγοί, από τον πρώτο καιρό του πολέμου είχαν μεγάλη υποστήριξη, κυρίως από τους Χίτλερ και Μουσολίνι, οι οποίοι έστειλαν στην Ισπανία σκληρούς μισθοφόρους στρατιώτες και κυρίως σύγχρονο πολεμικό υλικό. Γερμανοί και Ιταλοί προχώρησαν σε μεγάλες βαρβαρότητες. Με τα αεροπλάνα τους βομβάρδιζαν ολόκληρες πόλεις, σκοτώνοντας πολλές χιλιάδες ανθρώπους. Θα έχετε διαβάσει για όλα αυτά τα εγκλήματα, σίγουρα το πιο γνωστό σε όλο τον κόσμο είναι η ισοπέδωση μιας ολόκληρης πόλης, της Guernica. Ένα φρικαλέο γεγονός που αποτυπώθηκε από τον Pablo Picasso σε ένα από τα πιο γνωστά έργα του.
Ο στρατός των Δημοκρατικών που υποστήριζε την κυβέρνηση και τη νομιμότητα είχε μόνο μια μικρή στρατιωτική βοήθεια από το εξωτερικό. Η πιο σημαντική και σπουδαία, κυρίως ηθική, στήριξη ήταν αυτή, προήλθε από αυτούς τους χιλιάδες ξένους εθελοντές απ’ όλο τον κόσμο. Άνθρωποι που δεν ήταν στρατιώτες, δεν ήταν μισθοφόροι, ήταν απλοί πολίτες που δε γνώριζαν από πολέμους. Τους έδωσαν ένα όπλο και αυτοί μπήκαν στις μάχες για να στηρίξουν τη Δημοκρατία μας.
Ο πατέρας μου ήρθε εδώ στην πόλη του Albacete για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1936, περίπου τρεις μήνες από τότε που είχε αρχίσει ο εμφύλιος πόλεμος. Νομίζω πως ήρθε στα μέσα εκείνου του μήνα, αλλά δεν μπορώ να είμαι απόλυτα σίγουρη γι’ αυτό, όσα έχω μάθει για τον πατέρα μου προέρχονται κυρίως από διηγήσεις άλλων ανθρώπων που τον γνώρισαν και λίγα ακόμα από βιβλία που έχω διαβάσει και αφορούσαν γενικά τους brigadistas. Όσοι συναντήθηκαν μαζί του, έλεγαν πως ήταν ένας πάρα πολύ αισιόδοξος και χαρούμενος άνθρωπος, που κέρδιζε εύκολα και γρήγορα τη συμπάθεια των άλλων. Μια φορά εδώ, σε μια πλατεία της πόλης του Albacete, είχαν μαζευτεί πολλά μικρά παιδιά και έπαιζαν. Ο πατέρας μου τότε τα μάζεψε όλα στο σπίτι και τα κέρασε σοκολάτες και γλυκά. Αυτό έγινε στη διάρκεια του πολέμου. Το όνομα του πατέρα μου ήταν Jorge Tsackos, στα ελληνικά αυτό το όνομα νομίζω είναι Giorgos;
ΣΤΗΝ PLAZA DEL ALTOZANO, στο κέντρο της πόλης του Αlbacete, ένα μεγάλο γκριζοπράσινο άγαλμα θυμίζει στους επισκέπτες πως η περιοχή φημίζεται για τα περίφημα Cuchilleros, τα μαχαίρια που ύμνησε ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Λίγα μέτρα πιο μακριά, εκεί που η λεωφόρος Calle Marques de Molins στον αριθμό 1 συναντάει την πλατεία, στέκεται ένα από τα πιο εμβληματικά κτίρια της πόλης. Το Gran Hotel έχει ιστορία που ξεκινάει από το 1917, από τότε φιλοξένησε σημαντικούς πολιτικούς, ανώτερους στρατιωτικούς, μεγαλέμπορους, τουρίστες, ακριβούς παράνομους έρωτες. Συνεχίζει να το κάνει ώς τώρα.
Οι πιο ενδιαφέρουσες ημέρες του θα αρχίσουν να γράφονται νωρίς τον χειμώνα του 1936· τότε αποφασίστηκε πως πρέπει να αλλάξει χρήση. Το ξενοδοχείο επιτάσσεται από την κυβέρνηση της χώρας για να στεγάσει το στρατηγείο των Διεθνών Ταξιαρχιών (Brigadas Internacionales). Από την είσοδό του έχουν αρχίσει να μπαινοβγαίνουν καθημερινά εκατοντάδες παράξενοι ξένοι. Έχουν πάει ώς εκεί για έναν λόγο που στις μέρες μας μοιάζει αδιανόητος. Πιστεύουν ότι οι ισπανοί δημοκρατικοί πολίτες δεν θα πρέπει να μείνουν μόνοι τους απέναντι στους εθνικιστές στρατηγούς τους, ο πόλεμος εναντίον τους δεν είναι μόνο δική τους υπόθεση.
Για τα δύο περίπου χρόνια που θα ακολουθήσουν, πολλές χιλιάδες από αυτούς τους ξένους θα βρεθούν στο πλάι των δημοκρατικών της Ιβηρικής, σ’ έναν από τους πιο βίαιους και σκληρούς πολέμους που έχει να διηγηθεί η ιστορία. Έναν αδυσώπητο εμφύλιο που μοιάζει να δικαιώνει τον Αντουάν ντε Σαιντ Εξυπερύ όταν έγραφε ότι «ένας εμφύλιος πόλεμος δεν είναι πόλεμος, είναι αρρώστια».
Επισκέπτης του Gran Hotel είναι και ο Γιώργος Τσάκος. Φτάνοντας εκεί έχει ήδη κάνει ένα μεγάλο ταξίδι που άρχισε λίγες εβδομάδες νωρίτερα από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Όταν θα τους αναφέρει το ονοματεπώνυμό του, τα ξένα χέρια που θα το γράψουν θα έχουν από μια διαφορετική ορθογραφική εκδοχή. Tsakos, Sakos, Tsacos, Tsackos κ.ά. Με αυτές τις παραλλαγές έχει καταγραφεί στα αρχεία του ισπανικού Εμφυλίου. Υπάρχει λόγος· η διοίκηση των Διεθνών Ταξιαρχιών είναι πολυεθνική.
Για το επώνυμό της, η Anastasia θα επιλέξει την τελευταία εκδοχή, μοιάζει περισσότερο ισπανική. Όπως και αν αναφέρεται στα κιτρινισμένα χαρτιά των αρχείων του εμφυλίου πολέμου, ο πατέρας της ήταν ο Γιώργος Τσάκος του Στυλιανού και της Αναστασίας.
Η επίταξη του Gran Hotel θα γίνει τον Οκτώβριο του 1936, ενώ ο πόλεμος έχει αρχίσει περίπου τρεις μήνες νωρίτερα. Στα δωμάτια του επιβλητικού ξενοδοχείου, μέσα σε πυκνά σύννεφα από καπνούς τσιγάρων και πούρων, κάποιοι μπαρουτοκαπνισμένοι επαναστάτες συζητάνε έντονα προσπαθώντας να συνεννοηθούν σε πολλές, διαφορετικές γλώσσες. Δεν είναι πάντα εύκολο. Αποφασίζουν για τη δημιουργία λόχων, ταγμάτων και ταξιαρχιών που θα στελεχωθούν από τους πολλούς νέους ξένους εθελοντές –και λιγότερες εθελόντριες– που σχεδόν καθημερινά φτάνουν στην πόλη. Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες ετοιμάζονται να μπουν στον πόλεμο.
Αυτό που εκείνη την εποχή συμβαίνει στο άλλοτε ήσυχο Albacete είναι εντυπωσιακό. Οι ξένοι που φτάνουν εκεί, δηλώνοντας αποφασισμένοι να πολεμήσουν τους ισπανούς εθνικιστές, είναι πολλές χιλιάδες. Και έχουν ξεκινήσει από κάθε γωνιά της γης.
Καταγράφονται εθνικότητες από πενήντα τρεις χώρες. Η διοίκηση των Διεθνών Ταξιαρχιών έχει πολλούς λόγους για να είναι ικανοποιημένη από την ανταπόκριση αυτών των ξένων. Συχνά όμως μοιάζει επιφυλακτική μαζί τους. Αναρωτιέται αν όλοι αυτοί έχουν επιλέξει με ειλικρίνεια τη σωστή πλευρά του πολέμου. Φοβάται εισοδισμό πρακτόρων του εχθρού, και οι ανησυχίες είναι δικαιολογημένες. Οι υπηρεσίες κατασκοπίας των εθνικιστών ήδη βρίσκονται σε πλήρη δράση, πολλοί πράκτορες υποδύονται τους εθελοντές προσπαθώντας να παρεισφρήσουν στο στρατόπεδο των Δημοκρατικών.
Η διοίκηση των Δ.Τ. όμως έχει μια δεύτερη έγνοια, που συχνά μετατρέπεται σε ανησυχία. Σε ποιον πολιτικό Θεό πιστεύουν αυτοί οι εθελοντές που ήρθαν από κάθε γωνιά του πλανήτη; Πρέπει να το γνωρίζουν αυτό, και για να βεβαιωθούν ελέγχουν με προσεκτική ευλάβεια τα στοιχεία και χαρακτηριστικά τους. Ζητάνε να μάθουν εξαιρετικά πολλές λεπτομέρειες για τη ζωή που είχαν ώς τότε. Ουσιαστικά αναζητούν από τους ξένους ιδεολογική «καθαρότητα» και, αν αυτό δεν συμβαίνει, τουλάχιστον να γνωρίζουν την ακριβή πολιτική και κομματική τους ταυτότητα. Η πρωτοβουλία για τη δημιουργία των Διεθνών Ταξιαρχιών ανήκει στη Διεθνή των Κομμουνιστικών Κομμάτων· ο έλεγχος και η επιρροή πρέπει να μείνουν σ’ αυτήν.
Μερικές ημέρες νωρίτερα, πριν οι ξένοι που θέλουν να ενταχθούν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες φτάσουν στην Ισπανία, έχουν ήδη περάσει έναν πρώτο σχετικό έλεγχο στο Παρίσι, ιδιαίτερα όσοι δεν είναι μέλη στα Κομμουνιστικά Κόμματα των χωρών τους. Έχουν συναντηθεί με έναν εκπρόσωπο της N.K.V.D. σ’ ένα μικρό ξενοδοχείο στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα. Αυτό δεν αρκεί, ένας δεύτερος έλεγχος στο Αlbacete θεωρείται επιβεβλημένος. Η διοίκηση των Διεθνών Ταξιαρχιών ζητάει εξαντλητικά πολλές πληροφορίες από κάθε έναν. Ποιος είναι, από πού έρχεται, σε ποιο κόμμα ανήκε, αν είχε υποπέσει σε κομματικά παραπτώματα, ποια πολιτικά βιβλία έχει διαβάσει ώς τότε στη ζωή του. Ακόμα και αυτό.
Εκείνο που ουσιαστικά θέλουν να μάθουν για τους ξένους είναι αν υιοθετούν –και σε ποιο βαθμό– σκέψεις, λογικές και πρακτικές που εφαρμόζει ο πιο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του ορθόδοξου κομμουνισμού της ταραγμένης εκείνης εποχής. Λέγεται Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Στάλιν, παράφραση του ονοματεπώνυμου του Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι, που έχει φτάσει στο ανώτατο αξίωμα της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Τζουγκασβίλι, γιος ενός φτωχού και αυταρχικού τσαγκάρη και μιας πλύστρας από την πόλη Γκόρι της Γεωργίας, με σπουδές στη Θεολογική σχολή της Τιφλίδας, απ’ όπου τον απέβαλαν, έχει ήδη συμπληρώσει δεκατέσσερα χρόνια στην ηγεσία του ΚΚΣΕ. Είναι πανίσχυρος και μόλις έχουν αρχίσει οι περίφημες δίκες της Μόσχας που έχουν σκοπό την εκκαθάριση εσωτερικών «εχθρών» στο κόμμα. Όσων έχουν απομείνει.
Ο τελικός λόγος για όσα συμβαίνουν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες στο Albacete ανήκει σ’ έναν κοντόχοντρο άνδρα με λευκό μουστάκι και προγούλι, που φοράει έναν τεράστιο μπερέ. Λέγεται Αντρέ Μαρτί (André Marty) και δεν πρόκειται για οποιονδήποτε Γάλλο.
Είναι ένας πρώην ανώτερος αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού που είχε φυλακιστεί για την αντιμιλιταριστική του δράση. Μερικά χρόνια νωρίτερα, με άλλους γάλλους αξιωματικούς είχαν αρνηθεί να εμπλακούν σε πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον της επαναστατικής εργατικής τάξης της Ρωσίας. Τους συνέλαβαν και τους φυλάκισαν.
Τον Οκτώβριο του 1936 ο Αντρέ Μαρτί είναι μέλος της γραμματείας της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς και μόλις έχει οριστεί διοικητής των Διεθνών Ταξιαρχιών. Με τους Ιταλούς Λουίτζι Λόγκο (Luigi Longo - γενικός επιθεωρητής των Δ.Τ., γνωστός και ως «Γκάλο») και Τζουζέπε ντι Βιτόριο (Giuseppe Di Vittorio - ανώτατος πολιτικός κομισάριος των Δ.Τ., με το προσωνύμιο «Νικολέτι») είναι αυτοί που ελέγχουν, οργανώνουν και κατευθύνουν τις μονάδες των ξένων εθελοντών που έχουν ενταχθεί στις Διεθνείς Ταξιαρχίες.
Σχόλια