Από το enet.gr / Της ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ο εικαστικός Μανώλης Χάρος καθοδήγησε κρατουμένους του Κορυδαλλού να φιλοτεχνήσουν χώρους κατεστραμμένους από πυρκαγιά. Το επόμενο Σάββατο, πρώτη μέρα του Φεστιβάλ Αθηνών, ανοίγει στους χώρους τής Πειραιώς μια μεγάλη έκθεση που θα διαρκέσει ώς τις 17/7, με έργα φιλοτεχνημένα από κρατουμένους στις Φυλακές Κορυδαλλού, μέλη της θεραπευτικής κοινότητας του ΚΕΘΕΑ «Εν δράσει».
Από τον περασμένο Σεπτέμβριο ώς και τον Φεβρουάριο, είκοσι δύο χρήστες σε διαδικασία απεξάρτησης βάλθηκαν, υπό την καθοδήγηση του Μανώλη Χάρου, να μεταφορφώσουν ένα χώρο κατεστραμμένο από πυρκαγιά σε χώρο δημιουργίας. Αναζητώντας τα αθέατα σχήματα που έκρυβαν γύρω τους οι καμένοι τοίχοι, έδωσαν μια σειρά από έργα, που εντυπωσιάζουν τόσο με την ποικιλία των θεμάτων τους όσο και με την εκφραστική δύναμή τους.
Γεννημένος στα Κύθηρα με σπουδές ζωγραφικής, χαρακτικής και επικοινωνίας της εικόνας στην Beax Arts του Παρισιού και με σταθερή συνεργασία εδώ και καιρό με την γκαλερί «Ζουμπουλάκη», ο 53χρονος Μανώλης Χάρος είναι ένας από τους πιο γνωστούς εικαστικούς της γενιάς του. Προσκεκλημένος στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον για ένα φεγγάρι, τιμημένος με το γαλλικό εθνικό βραβείο Prix des Fondations και από την Ακαδημία Αθηνών, έχει πίσω του πάνω από είκοσι ατομικές εκθέσεις και εικονογραφήσεις βιβλίων με χαλκογραφίες και λιθογραφίες, έχει φιλοτεχνήσει αντικείμενα που παρουσιάστηκαν από το Παρίσι και το Μιλάνο ώς τη Φρανκφούρτη, ενώ πίνακές του κοσμούν κάμποσες δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές.
Η επαφή του ίδιου με το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων μέχρι πριν από δύο χρόνια εξαντλούνταν στη συμμετοχή του στην ομαδική έκθεση «Σπίτι» που είχε οργανώσει η «Διάβαση», μία από τις δεκάδες κοινότητες που λειτουργούν πανελλαδικά υπό την ομπρέλα του ΚΕΘΕΑ. Την ημέρα, ωστόσο, που του πρότειναν να βάλει υποψηφιότητα για το δ.σ. του Κέντρου, δέχτηκε χωρίς δεύτερη σκέψη. Καλός Σαμαρείτης; Οχι ακριβώς. Οπως φαίνεται από την ιστορία που μας διηγείται, η πρόσκληση ήρθε την κατάλληλη στιγμή: η περιέργειά του, να δει από τα μέσα πώς δουλεύουν εκεί, μεγάλη, και η εμπλοκή του στη διαδικασία, που οδήγησε στην έκθεση, τον αντάμειψε και με το παραπάνω καλλιτεχνικά!
«Η εποχή δεν σηκώνει σολίστες»
«Οσο περνάει ο καιρός, γίνομαι όλο και περισσότερο οπαδός της κοινοτικής κουλτούρας» λέει ο Χάρος, «και το σύνθημα του ΚΕΘΕΑ "μπορώ αλλά όχι μόνος μου" μ' εξέφραζε... 150%! Αισθανόμουν ότι είναι η μόνη απάντηση σ' αυτό που ζούμε -η εποχή δεν σηκώνει σολίστες, απαιτεί συλλογική δράση-, ενώ και η φιλοσοφία αυτών των ολόστεγνων προγραμμάτων με βρίσκει απολύτως σύμφωνο. Τα προγράμματα μεθαδόνης περιορίζονται στην ιατρική διαχείριση του προβλήματος, ώστε να μειώσουν την κοινωνική βλάβη, αλλά έχω πειστεί πως, ουσιαστικά, οδηγούν στο εμπόριο ουσιών υπό τις ευλογίες του κράτους. Τα στεγνά, όμως, βασίζονται στην προσωπική απόφαση των χρηστών να κόψουν τα ναρκωτικά μ' όλες τους τις δυνάμεις και τους βοηθάνε στην προσπάθειά τους να ξαναμάθουν τη ζωή από την αρχή. Αυτό είναι που με τραβάει στο ΚΕΘΕΑ, η διαχείριση της ελευθερίας. Αυτό το "άι σιχτίρ, πρέζα, δεν θα με τραβάς εσύ". Εδώ δεν υπάρχουν λίστες αναμονής, δεν εξαρτώνται όλα από τα χαρτιά των ψυχιάτρων, οι κανόνες που τίθενται είναι απαράβατοι -στο θέμα της βίας, λόγου χάρη, ακόμη και της λεκτικής, υπάρχει μεγάλη αυστηρότητα-, ενώ και τ' αποτελέσματα των προγραμμάτων είναι μετρήσιμα. Σου λένε, φέτος σώσαμε τόσες ζωές».
Το περασμένο καλοκαίρι, μεταξύ των δύο εκλογικών αναμετρήσεων, ενώ είχε ήδη επισκεφθεί πολλές κοινότητες, βρέθηκε και στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού, στη γιορτή γενεθλίων τής «Εν Δράσει». Το θεραπευτικό πρόγραμμα της τελευταίας γίνεται σ' ένα χώρο που θυμίζει κανονικό διαμέρισμα, με καθιστικό, γραφείο και κουζίνα, όπου τρεις φορές την εβδομάδα παραδίδει μαθήματα μαγειρικής ο Ηλίας Μαμαλάκης. Εκεί ζουν τα μέλη της κοινότητας από τις 9 το πρωί ώς τις 5 το απόγευμα, μέχρι να επιστρέψουν στα κελιά τους.
Σ' αυτή τη γιορτή, λοιπόν, «κάποια στιγμή» λέει: «Βλέπω δυο κορίτσια, που ένας Θεός ξέρει τι είχαν περάσει ώς τότε, να κοιτάζουν απ' το παράθυρο την Ακρόπολη και ακούω τη μία να λέει στην άλλη "άντε, του χρόνου θα 'μαι έξω και θα σε περιμένω να βγεις κι εσύ"... Ημουν μαυρισμένος από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ένιωθα ότι όλα πάνε κατά διαόλου, αλλά εκείνη την ώρα δέχτηκα τρομερή φλασιά! Σε μια χώρα που τα είχε εντελώς χαμένα, αυτά τα κορίτσια βλέπανε τη ζωή τους μπροστά. Φεύγοντας, γυρίζω στον Μαμαλάκη και τον ρωτάω: Θυμάσαι τη φράση του Σαρτρ; Τις πιο ελεύθερες ώρες μου τις πέρασα στο Παρίσι επί γερμανικής κατοχής, είχε πει...».
Λίγους μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο του '12, κατά την εξέγερση στις ανδρικές Φυλακές του Κορυδαλλού, το αντίστοιχο «σπίτι» για τους χρήστες υπό θεραπεία παραδινόταν στις φλόγες. «Επί είκοσι λεπτά καιγόταν, αλλά δεν προσπάθησε να το σώσει κανείς, το άφησαν μέσα στο μπάχαλο να γίνει στάχτη. Από μια πλευρά, βέβαια, δεν είναι ν' απορεί κανείς... Το πιο εύκολο πράγμα στη φυλακή είναι να είσαι χρήστης. Η διακίνηση ναρκωτικών γίνεται σχεδόν ανενόχλητα, ολόκληρο σύστημα τρέφεται από δαύτην. Στα μάτια των περισσότερων κρατουμένων, το να μπεις στη διαδικασία απεξάρτησης δεν φαίνεται δύσκολο απλώς, φαίνεται παράλογο».
Παιχνίδια έκφρασης μέσα στ' αποκαΐδια
Οπως και να 'χει, το «σπίτι» κάηκε και δεν έχει ξαναφτιαχτεί ώς τώρα -«λεφτά υπάρχουν, αλλά λείπουν οι απαραίτητες υπογραφές...». Προκειμένου όμως να κρατηθεί ψηλά το ηθικό εκείνων που συμμετείχαν στο πρόγραμμα, ένας από τους θεραπευτές, ο Βαγγέλης Κυριέτσος, κάλεσε τον Χάρο να τους βοηθήσει να ολοκληρώσουν το πρότζεκτ που είχε μείνει στη μέση εξαιτίας της φωτιάς: ένα τεράστιο πανό για την τελετή «αποφοίτησης» που γίνεται στο «Παλλάς», την ετήσια γιορτή που οργανώνει το ΚΕΘΕΑ για όλους εκείνους που έδωσαν τη μάχη της απεξάρτησης ώς το τέλος και κατάφεραν να βγουν νικητές.
«Πάμε λοιπόν σ' αυτόν τον κατεστραμμένο χώρο, τον καθαρίζουμε από τ' αποκαΐδια και ξεκινάμε να φτιάχνουμε το πανό, όπως ακριβώς το είχαν σκεφτεί τα μέλη της κοινότητας. Εμπαζε από παντού, αλλά ευτυχώς ο καιρός ήταν καλός κι ώς τον Φεβρουάριο δουλέψαμε χωρίς να ξεπαγιάσουμε. Από τους 22 κρατουμένους που συμμετείχαν, κανείς δεν ζωγράφιζε προηγουμένως, ούτε καν σαν χόμπι δεν είχε κάποιος τη ζωγραφική. Τους πρότεινα να δουλέψουμε με τα πιο εύκολα υλικά του κόσμου, το κάρβουνο και την κιμωλία, που παραπέμπει στις πρώτες γραμμές που τραβάμε στον πίνακα, παιδιά. Και καθώς δεν γινόταν να δουλεύουν στο πανό και οι 22 ταυτόχρονα, δεν υπήρχε τόσος χώρος, ενθάρρυνα όσους έμεναν άπραγοι να "ανακαλύψουν" κρυμμένα σχήματα πάνω στους καμένους τοίχους και να σχεδιάσουν ό,τι τραβάει η καρδιά τους». Κάπως έτσι άρχισε η περιπέτεια που οδήγησε στην έκθεση της Πειραιώς.
Από φορμαλιστικές αποτυπώσεις μέχρι κόμικς
«Ο εικαστικός καλλιτέχνης», θυμίζει ο Χάρος, «ζωγραφίζει με το χέρι, με το μάτι και με το μυαλό μαζί, δεδομένου ότι προχωράει φιλτράροντας τη δουλειά του με τους κώδικες που έχει διδαχτεί και στοχάζεται πάνω στο τελικό αποτέλεσμα. Η κατασκευή του πανό ήταν ένα είδος χειροτεχνίας: οι κρατούμενοι είχαν σχεδιάσει πάνω του τα περιγράμματα των σωμάτων τους ενωμένα σαν μια τεράστια αγκαλιά, κι απλώς γέμιζαν τα ενδιάμεσα με χρώματα. Στους καμένους τοίχους, όμως, έκαναν ό,τι ήθελαν, αυθόρμητα, σαν ένα παιχνίδι έκφρασης, χωρίς να θεωρούν ότι πρέπει αναγκαστικά να προκύψει κάτι καλλιτεχνικό. Στη συγκεκριμένη περίπτωση εκείνοι ήταν το "χέρι" κι εγώ το "μάτι" και το "μυαλό". Οι ίδιοι ήταν ανύποπτοι, αλλά εγώ ήμουν σε θέση να ξέρω τι μπορεί να βγει απ' αυτήν τη διαδικασία. Πρόκειται για έργα τέχνης που γεννήθηκαν από ομαδική δουλειά. Ούτε εκείνοι θα μπορούσαν να τα κάνουν δίχως εμένα ούτε εγώ χωρίς αυτούς. Γι' αυτό και αποφασίσαμε παμψηφεί ότι θα τα υπογράψουμε από κοινού».
Τι ζωγραφίζουν συνήθως οι φυλακισμένοι; «Γκόμενες, άγγελους-δαίμονες με ζαρτιέρες, ξερά δέντρα, τοίχους και κάγκελα» λέει ο Χάρος. «Καλός ζωγράφος θεωρείται όποιος μπορεί να κάνει αυτά τα θέματα βασικά. Κι όμως, στα έργα που αναδείχτηκαν από τους καμένους τοίχους, δεν υπάρχει ίχνος από την παραπάνω θεματολογία! Εδώ υπάρχουν βλέμματα, ανθρώπινες εκφράσεις και πολλά ζώα -σκύλοι, λιοντάρια, κροκόδειλοι, καρχαρίες, λεοπαρδάλεις-, καθώς και φιγούρες που άλλοτε παραπέμπουν σε μάγισσες ή σε φαντάσματα κι άλλοτε θυμίζουν διάσημα έργα, όπως ο "Σκεπτόμενος" του Ροντέν!».
Πράγματι, αντικρίζοντάς τα, όπως τα επεξεργάστηκε ψηφιακά ο ίδιος τονίζοντας τα κοντράστ κι όπως έχουν εκτυπωθεί -δωρεάν- υπό τις υψηλές προδιαγραφές της εταιρείας «Απόλυτο», είναι σαν να βλέπεις συμπυκνωμένη όλη την ιστορία της ζωγραφικής: έργα αφαιρετικά, φορμαλιστικές αποτυπώσεις, κόμικς, αλλά και εικόνες που λες και αναδύθηκαν από το κοινωνικό υποσυνείδητο. «Είναι έργα που έχουν την ίδια αμεσότητα με το βήξιμο του πνιγμένου, ώστε να μπορέσει ν' αναπνεύσει ξανά», σχολιάζει ο Χάρος. «Και ταυτόχρονα, είναι μια απόδειξη των φυλακισμένων χρηστών προς τον εαυτό τους όχι ότι ήταν καλοί μαθητές ή φρόνιμοι κρατούμενοι, αλλά ότι μπορούν να χαράξουν ένα μέλλον διαφορετικό».
Πού αποδίδει το όψιμο ενδιαφέρον ξένων κι Ελλήνων εικαστικών για την ιστορία των φυλακών; «Στην αγωνία της σύγχρονης τέχνης να βρει ξανά την αλήθεια της», απαντάει, «μακριά από τα χρηματιστήρια, τις κοσμικότητες, την εξουσία και τις κρατικές παραγγελίες, που τα τελευταία εξήντα χρόνια την εξουθενώσανε. Για μένα, οι φυλακές λειτούργησαν και συνεχίζουν να λειτουργούν σαν κομμάτι του εργαστηρίου μου. Σήμερα άλλωστε είμαστε μπλεγμένοι οικογενειακώς σ' αυτήν την ιστορία. Η γυναίκα μου δουλεύει εθελοντικά στη "Διάβαση", εμψυχώνοντας το εργαστήρι σκηνογραφίας, η μεγάλη της κόρη, ως αρχιτέκτων, έχει βοηθήσει μεταξύ άλλων στο σχεδιασμό ενός κτηρίου στην Αλκιβιάδου που προορίζεται για ξενώνας, ενώ κι η μεσαία, η Εριφύλλη Γιαννακοπούλου, μέλος της ομάδας "Οπερό", ακόμα παραληρεί με την εμπειρία της παράστασης "Κάρμεν" στην κοινότητα "Εξοδος", και τώρα ετοιμάζει το "Μεγάλο μας τσίρκο" με τη θεατρική ομάδα της "Διάβασης"».
Σχόλια