Κυκλοθυμικότητα, μεταπτώσεις στη διάθεση, ευερεθιστότητα, ανεξήγητα ξεσπάσματα;
Αν είστε γονείς εφήβου, σίγουρα αναγνωρίζετε κάποιες από αυτές τις καταστάσεις ως μέρος της καθημερινότητάς σας. Τη μια στιγμή έχουμε απέναντί μας έναν έφηβο ευγενικό ήρεμο και συνεννοήσιμο και την άλλη στιγμή έναν έφηβο θυμωμένο, εκνευρισμένο και αγενή.
Είναι γεγονός ότι αυτές είναι καταστάσεις που προκύπτουν στην συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών με την είσοδό τους στην ήβη. Οι γονείς δεν ξέρουν πώς να τις διαχειριστούν, φτάνουν πολλές φορές στα όριά τους και έτσι επηρεάζεται αρνητικά η επικοινωνία καθώς και η καθημερινότητα του εφήβου και όλης της οικογένειας.
Πρώτα από όλα οφείλω να σας καθησυχάσω σχετικά με την φυσιολογικότητα αυτών των ψυχοσυναισθηματικών εκδηλώσεων. Ναι, αυτού του είδους οι εναλλαγές στη διάθεση και το συναίσθημα είναι φυσιολογικές εκδηλώσεις κατά την προεφηβεία και την πρώτη φάση της εφηβείας. Οι εξηγήσεις θα πρέπει να αναζητηθούν σε βιολογικούς και συναισθηματικούς παράγοντες.
Ας δούμε πρώτα τι μας δείχνει η βιολογία. Η βιολογία μας υποδεικνύει παράγοντες που σχετίζονται με τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου καθώς και με ορμονικές αλλαγές. Ο εγκέφαλος αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς σε αυτές τις ηλικίες. Ιδιαίτερα οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με σύνθετες διεργασίες, όπως είναι η συλλογιστική, η κρίση και ο έλεγχος των παρορμήσεων. Όλες αυτές οι αλλαγές σε τμήματα του εγκεφάλου, όπως είναι ο προμετωπιαίος φλοιός και στις συνδέσεις μεταξύ των εγκεφαλικών κυττάρων συνδέονται με τις εναλλαγές στη διάθεση των εφήβων. Με απλά λόγια, οι έφηβοι είναι πιθανό να εκφράσουν ένα συναίσθημα προτού να είναι σε θέση να το σκεφτούν ή και να το διαχειριστούν και αυτό είναι μια κατάσταση που συνδέεται με την ανάπτυξη του προμετωπιαίου φλοιού και την ανεπαρκή ακόμα έλεγχο των παρορμήσεων.
Εκτός όμως από τις εξελίξεις ως προς τη δομή του εγκεφάλου, η εφηβεία είναι περίοδος που χαρακτηρίζεται από μεγάλες ορμονικές αλλαγές. Οι ορμόνες του φύλου (ανδρογόνα και οιστρογόνα) επηρεάζουν τον εγκέφαλο και τη διάθεση του εφήβου και μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα συχνές και απότομες εναλλαγές στη διάθεση.
Ας συνδυάσουμε τώρα τα βιολογικά δεδομένα με τις αλλαγές που βιώνει ο έφηβος σε κοινωνικό επίπεδο, με την πίεση να ανταποκριθεί σε καινούριες καταστάσεις, με τις αναζητήσεις του σε επίπεδο διαμόρφωσης εικόνας για τον εαυτό και ταυτότητας. Με τόσα ζητήματα ανοιχτά για τον έφηβο, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε ότι πρόκειται για περίοδο αυξημένου άγχους, σύγχυσης και εσωτερικών συγκρούσεων που μπορεί να εκφράζονται με δυσλειτουργικούς τρόπους.
Ας αποδεχθούμε λοιπόν αυτού του είδους τις συναισθηματικές εναλλαγές και έναν βαθμό δραματοποίησης των καταστάσεων ως φυσιολογικό μέρος της μετάβασης που καλούνται να κάνουν τα παιδιά προς την ωριμότητα. Ας τους δώσουμε το χώρο που χρειάζονται κυριολεκτικά και συναισθηματικά για να εκφραστούν. Ο έφηβος πρέπει να γνωρίζει ότι είμαστε εκεί για να τον ακούσουμε και να τον υποστηρίξουμε όποτε μας χρειαστεί. Διατηρώντας ανοιχτή τη δίοδο επικοινωνίας του δίνουμε το περιθώριο να απευθυνθεί σε μας για οτιδήποτε τον απασχολεί. Προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά του ώστε να βοηθήσουμε τον ίδιο να την ελέγξει.
Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς;
Να βοηθήσουμε τον έφηβο να αναγνωρίσει και να ελέγξει τα συναισθήματά του να του μάθουμε πώς να διαχειρίζεται με υγιή τρόπο τις μεταπτώσεις στη διάθεση.
Κατ αρχήν θα πρέπει εμείς ως γονείς να αποδεχθούμε τις εναλλαγές της διάθεσης και τα ξεσπάσματα του προέφηβου και του νεαρού εφήβου ως φυσιολογικό μέρος της αναπτυξιακής πορείας των παιδιών προς την ωρίμανση. Αυτή η αποδοχή θα μας οδηγήσει στο να βάλουμε τις συμπεριφορές και τα ξεσπάσματα του παιδιού μας στο σωστό πλαίσιο και να μην τους δώσουμε λανθασμένες ερμηνείες. Αν ερμηνεύσουμε τα ξεσπάσματα του εφήβου ως πρόκληση απέναντί μας, ανυπακοή και έλλειψη σεβασμού, θα οδηγηθούμε στον λανθασμένο δρόμο της αναμέτρησης δυνάμεων και της απόπειρας επιβολής. Τέτοιου είδους προσεγγίσεις όχι μόνο είναι ανώφελες και μη αποτελεσματικές, αλλά είναι πιθανό να οδηγήσουν και σε κλιμάκωση των εκδηλώσεων αυτών από πλευράς του εφήβου, ο οποίος θα νιώσει ότι δεν τον καταλαβαίνουμε και θα αντιδράσει αναπαράγοντας τέτοιου είδους εκδηλώσεις. Αποδεχόμαστε λοιπόν αυτές τις εκδηλώσεις ως φυσιολογικές για την αναπτυξιακή φάση του παιδιού μας και προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον εσωτερικό του κόσμο και τις αλλαγές που υφίσταται.
Πιθανόν σε αυτό να μας βοηθήσει και το να θυμηθούμε τον εαυτό μας σε αυτές τις ηλικίες και τις δικές μας αντιδράσεις. Αν κάνουμε ένα νοερό ταξίδι προς την δική μας προεφηβεία και εφηβεία, το πιθανότερο είναι πως θα θυμηθούμε τον εαυτό μας σε παρόμοιες καταστάσεις. Επίσης αν ανατρέξουμε στη στάση του οικογενειακού μας περιβάλλοντος, είναι πιθανό να εντοπίσουμε τι μας ήταν τότε βοηθητικό και τι από την αντίδραση των δικών μας γονιών είχε αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα, ώστε να μην αναπαράγουμε δυσλειτουργικά πρότυπα συμπεριφορών προς το δικό μας παιδί.
Οι ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις της ήβης και της εφηβείας είναι πρωτόγνωρες για τα παιδιά. Δεν είναι καθόλου εύκολο γι’ αυτά να διαχειριστούν τη λύπη, τον θυμό και τον εκνευρισμό τους όταν δεν μπορούν να ερμηνεύσουν αυτά τα συναισθήματα, ούτε και να εντοπίσουν από πού προέρχονται. Το πρώτο μας βήμα λοιπόν είναι να βοηθήσουμε τον έφηβο να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του. Να τον στρέψουμε προς μια διεργασία ενημερότητας ώστε να γνωρίζει τον εσωτερικό του κόσμο και να ξέρει τι του συμβαίνει. Επίσης, είναι σημαντικό να εξηγήσουμε στον έφηβο ότι ούτε και εμείς ως ενήλικες είμαστε πάντοτε σε θέση να εξηγούμε ανά πάσα στιγμή την συναισθηματική μας κατάσταση και τις αντιδράσεις μας. Μπορεί κάποιες φορές ο έφηβος να αισθάνεται λυπημένος ή εκνευρισμένος χωρίς να ξέρει ακριβώς το γιατί και αυτό είναι κάτι που πρέπει να γνωρίζει ότι συμβαίνει σε όλους τους ανθρώπους κατά καιρούς. Στην πορεία της ζωής μας μαθαίνουμε πώς να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας. Αυτή είναι μια διαδικασία στην πορεία της ζωής που ξεκινά από την πρώτη παιδική ηλικία και που γίνεται κομμάτι της γενικότερης επίγνωσής μας με την είσοδό μας στην εφηβεία. Αν ο έφηβος στραφεί προς τις εσωτερικές του διεργασίες – με υποστήριξη βέβαια και όχι με πίεση – θα μάθει να αναγνωρίζει τι πυροδοτεί το θυμό, τον εκνευρισμό και τη στενοχώρια του, και θα παρατηρήσει τις αντιδράσεις με τις οποίες εκφράζει αυτά του τα συναισθήματα. Σταδιακά θα βρει τρόπους να φιλτράρει τα συναισθήματά του και να ελέγχει τις αντιδράσεις του ώστε να μην νιώθει έρμαιο των ανεξήγητων μεταπτώσεων στη διάθεσή του. Μπορούμε ακόμα να του δώσουμε μια απλή και κατανοητή περιγραφή των βιοσωματικών αλλαγών που προκύπτουν αυτή την περίοδο της ζωής ώστε να αποκτήσει και ο ίδιος ένα πλαίσιο ερμηνείας των αντιδράσεων του, όπως και να αποκτήσει επίσης μια οπτική της παροδικότητάς τους. Με άλλα λόγια, αυτού του είδους οι αντιδράσεις είναι φυσιολογικές για αυτή την περίοδο της ζωής. Η πρόκληση συνίσταται στο να μάθουμε να τις διαχειριζόμαστε με υγιείς τρόπους, ώστε βαδίζοντας προς την ενηλικίωση να μην αποτελούν πια μέρος του ρεπερτορίου των αντιδράσεών μας.
Μέσα από τη σταδιακή ωρίμανση των γνωστικών του λειτουργιών ο έφηβος – με την υποστήριξη και καθοδήγηση των κοντινών του ενηλίκων – είναι σε θέση να εξασκηθεί στην επίλυση προβλημάτων και έτσι αντιμετωπίζοντας δύσκολες καταστάσεις να αποφεύγει συναισθήματα άγχους και εκνευρισμού. Επίσης, μέσω της ωρίμανσης των γνωστικών του λειτουργιών αποκτά σταδιακά μια πιο ρεαλιστική εκτίμηση του κόσμου και της θέσης του σε αυτόν και μια μεγαλύτερη ικανότητα διαχείρισης της ματαίωσης.
Σε πρακτικό επίπεδο μπορούμε να βοηθήσουμε τον έφηβο με παιχνίδι ρόλων όταν είμαστε όλοι σε μια ήρεμη φάση και συζητάμε γι αυτά τα θέματα. Μπορούμε να ανασύρουμε ένα πρόσφατο επεισόδιο κατά το οποίο ο έφηβος αντέδρασε για παράδειγμα με ένα ξέσπασμα θυμού ή με ανεξήγητο κλάμα και να αναπαράγουμε το επεισόδιο με εναλλακτικούς τρόπους αντίδρασης και εξωτερίκευσης συναισθημάτων.
Ένα ακόμα απλό “κόλπο” είναι να δείξουμε στον έφηβο πώς μπορεί να ελέγξει το θυμό και τον εκνευρισμό του αν μπορέσει να μετρήσει ως το 10 ή από το 10 ως το 0 πριν εκδηλώσει ένα συναισθηματικό ξέσπασμα, πώς δηλαδή να χρησιμοποιεί ένα νοερό stop που θα τον απαλλάξει, μερικές φορές τουλάχιστον, από ξεσπάσματα που κοστίζουν τόσο στον ίδιο όσο και στην επικοινωνία με τους δικούς του ανθρώπους.
Επίσης, όπως όλοι μας, έτσι και οι έφηβοι χρειάζονται διεξόδους. Σίγουρα θα του φτιάξει τη διάθεση κάτι χαλαρωτικό όπως το να ακούσει μουσική, το να πάει έναν περίπατο ή να ασχοληθεί με ένα χόμπι του. Οποιαδήποτε δραστηριότητα μέσα από την οποία ο έφηβος εκφράζεται δημιουργικά λειτουργεί προληπτικά ως προς την εκδήλωση μεταπτώσεων στη διάθεση γιατί βοηθά στην εσωτερική ισορροπία και εκτόνωση. Βρείτε μαζί με το παιδί σας τι θα του ταίριαζε περισσότερο και ενθαρρύνετε το να ασχοληθεί με την ζωγραφική, τις κατασκευές, το γράψιμο, το χορό, το θέατρο.
Φυσικά είναι αυτονόητο ότι η διατήρηση των ισορροπιών μέσα στην καθημερινότητα συμβάλλει στην μείωση του άγχους που με τη σειρά της συμβάλλει σε πιο ισορροπημένες συναισθηματικές αντιδράσεις. Αυτό ισχύει για όλη την οικογένεια και όχι μόνο για τα παιδιά. Οπότε θα σας πρότεινα να καλλιεργείτε και να διατηρείτε ένα στυλ ζωής τέτοιο που να προάγει τη σωματική και την ψυχική υγεία. Με απλά λόγια, εξασφαλίστε για όλη την οικογένεια αρκετές ώρες ύπνου και ξεκούρασης, ισορροπημένη και υγιεινή διατροφή και καθημερινή άσκηση. Σας υπενθυμίζω ότι για μικρούς και μεγάλους η σωματική άσκηση συμβάλλει στην έκκριση ενδορφινών που με τη σειρά τους συμβάλλουν στον έλεγχο του στρες και στη βελτίωση της διάθεσης.
Είναι βέβαια αυτονόητο ότι ο κύριος τρόπος με τον οποίο στρέφουμε τον έφηβο προς την υγιή διαχείριση των ψυχοσυναισθηματικών του καταστάσεων είναι μέσα από το δικό μας παράδειγμα. Πώς διαχειριζόμαστε εμείς οι ίδιοι τον θυμό και τον εκνευρισμό μας; Αυτή την εικόνα χρησιμοποιεί ο έφηβος ως πρότυπο για τη διαχείριση και έκφραση των δικών του συναισθημάτων. Έτσι, όταν εμείς διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας με υγιείς τρόπους περνάμε στο παιδί μας το πολύ σημαντικό μήνυμα ότι οι άνθρωποι μπορούν να έχουν τον έλεγχο της ψυχικής τους ζωής και της συμπεριφοράς τους.
Αν βλέπουμε ότι δεν δείχνουμε αρκετή υπομονή στην προσέγγιση του παιδιού μας, τότε είναι πολύ πιθανό να χρειαζόμαστε τη βοήθεια του ειδικού που θα μας κατευθύνει προς την αναγνώριση των πεποιθήσεων και των σχημάτων μέσω των οποίων προσεγγίζουμε τον έφηβο, προς την αποτελεσματικότερη διαχείριση των συναισθημάτων μας και την καλλιέργεια θετικών επικοινωνιακών προτύπων μέσα στην οικογένεια.
Επίσης, είναι πιθανό, οι εκτός ελέγχου συμπεριφορές του εφήβου να εκφράζουν ένα δυσλειτουργικό πρότυπο επικοινωνίας στην οικογένεια και να αποτελούν μέρος ενός χειριστικού ρεπερτορίου. Και σε αυτή την περίπτωση θα χρειαστείτε την βοήθεια του ειδικού ώστε να οριοθετηθεί η συμπεριφορά και η συναισθηματική έκφραση του εφήβου. Μην ξεχνάτε ότι ο έφηβος έχει ανάγκη την οριοθέτηση για να αισθάνεται ασφαλής.
Τέλος, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι έντονες συναισθηματικές εκδηλώσεις του εφήβου συνδέονται με την ύπαρξη κατάθλιψης ή και άλλης διαταραχής. Αν υποψιάζεστε ότι οι μεταπτώσεις στη διάθεση και τα ξεσπάσματα του εφήβου μπορεί να υποκρύπτουν κάποια σοβαρή ψυχοσυναισθηματική δυσκολία ή και διαταραχή τότε θα πρέπει εμπιστευθείτε τη διαίσθησή σας και να αναζητήσετε άμεσα την βοήθεια του ψυχολόγου. Ο ψυχολόγος θα κρίνει με βάση το ιστορικό που θα του δώσετε την κρισιμότητα της κατάστασης μέσα από παράγοντες όπως η συχνότητα, η διάρκεια και η επίδραση των αρνητικών εκδηλώσεων στη συνολική λειτουργικότητα του εφήβου.
Σχόλια